آپراکسی گفتاری چیست؟

توانایی صحبت کردن و بیان کلمات به شکلی روان و هماهنگ، فرآیندی پیچیده است که به همکاری دقیق مغز و عضلات گفتاری نیاز دارد. اما گاهی اوقات، این هماهنگی دچار مشکل می‌شود و فرد نمی‌تواند کلمات را به‌درستی تلفظ کند، حتی اگر بداند چه می‌خواهد بگوید. این مشکل ممکن است ناشی از آپراکسی گفتاری (Apraxia of Speech - AOS) باشد، یک اختلال گفتاری که بر مهارت‌های حرکتی مرتبط با گفتار تأثیر می‌گذارد.
در آپراکسی گفتاری، مغز در ارسال سیگنال‌های مناسب به عضلات مرتبط با گفتار دچار اختلال می‌شود. این مشکل می‌تواند در کودکان به‌عنوان یک اختلال مادرزادی و در بزرگسالان به‌دلیل آسیب‌های مغزی مانند سکته یا ضربه به سر رخ دهد. این مقاله به بررسی آپراکسی گفتاری، انواع، علائم، دلایل و روش‌های درمان آن می‌پردازد.

اختلال آپراکسی گفتاری چیست؟

تصور کنید که در ذهن خود کلمه‌ای را به‌وضوح می‌دانید، اما زمانی که می‌خواهید آن را بیان کنید، دهانتان آن‌طور که انتظار دارید حرکت نمی‌کند. این چالش، تجربه‌ای است که افراد مبتلا به آپراکسی گفتاری با آن روبه‌رو هستند. آپراکسی گفتاری (Apraxia of Speech - AOS) نوعی اختلال عصبی است که در آن فرد توانایی برنامه‌ریزی و هماهنگی حرکات موردنیاز برای تولید صداها، هجاها و کلمات را از دست می‌دهد. در این حالت، مشکل اصلی این نیست که عضلات دهان و زبان ضعیف باشند، بلکه مغز در ارسال درست پیام‌ها به این عضلات دچار مشکل می‌شود.
این اختلال می‌تواند مادرزادی باشد (آپراکسی گفتاری کودکان) یا در اثر آسیب مغزی در بزرگسالی ایجاد شود که به آن آپراکسی گفتاری اکتسابی گفته می‌شود. شدت این اختلال در افراد مختلف متفاوت است؛ برخی افراد فقط در بیان کلمات بلند مشکل دارند، در حالی که برخی دیگر ممکن است حتی در ساده‌ترین گفتارهای روزمره نیز دچار چالش شوند.
به نقل از وبسایت NIDCD:

Apraxia of speech (AOS)is a speech sound disorder. . AOS is a neurological disorder that affects the brain pathways involved in planning the sequence of movements involved in producing speech. The brain knows what it wants to say, but cannot properly plan and sequence the required speech sound movements.

آپراکسی گفتار (AOS) یک اختلال صدای گفتار است. . AOS یک اختلال عصبی است که بر مسیرهای مغزی درگیر در برنامه ریزی توالی حرکات مربوط به تولید گفتار تأثیر می گذارد. مغز می داند چه می خواهد بگوید، اما نمی تواند حرکات صوتی گفتار مورد نیاز را به درستی برنامه ریزی و ترتیب دهد.

افراد مبتلا به این اختلال، برخلاف آنچه تصور می‌شود، زبان را درک می‌کنند، اما نمی‌توانند به‌درستی آن را بیان کنند. در برخی موارد، فرد بارها تلاش می‌کند که یک کلمه را بگوید، اما هر بار تلفظ متفاوتی از آن ارائه می‌دهد. این مشکل می‌تواند اعتمادبه‌نفس فرد را کاهش داده و بر ارتباطات اجتماعی او تأثیر بگذارد.

چند نوع آپراکسی داریم؟

آپراکسی یک اختلال عصبی حرکتی است که در آن فرد توانایی برنامه‌ریزی و هماهنگی حرکات مورد نیاز برای انجام یک فعالیت خاص را از دست می‌دهد. این اختلال می‌تواند در بخش‌های مختلف بدن ظاهر شود، اما زمانی که گفتار را تحت تأثیر قرار دهد، به آن آپراکسی گفتاری گفته می‌شود. به‌طور کلی، آپراکسی گفتاری به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود که هر کدام دلایل، علائم و چالش‌های مخصوص به خود را دارند.

آپراکسی گفتاری کودکان (CAS - Childhood Apraxia of Speech)

این نوع آپراکسی از بدو تولد همراه کودک است و باعث می‌شود که یادگیری مهارت‌های گفتاری دشوار و چالش‌برانگیز شود. کودکان مبتلا به این نوع اختلال، در هماهنگ کردن حرکات دهان و زبان برای تولید صداها، هجاها و کلمات دچار مشکل می‌شوند. گاهی ممکن است کودک یک کلمه را به‌درستی تلفظ کند، اما دفعه‌ی بعد نتواند همان کلمه را بیان کند.
برخی از ویژگی‌های آپراکسی گفتاری کودکان شامل موارد زیر است:

• تاخیر در شروع گفتار: این کودکان معمولاً دیرتر از هم‌سالان خود صحبت می‌کنند.
• عدم ثبات در تلفظ کلمات: ممکن است یک کلمه را در موقعیت‌های مختلف به روش‌های متفاوتی بیان کنند.
• مشکل در حرکت‌های گفتاری پیچیده: هرچه جمله طولانی‌تر باشد، کودک در بیان آن دچار سختی بیشتری خواهد شد.
• مشکل در تقلید صداها: معمولاً زمانی که از کودک خواسته می‌شود کلمه‌ای را تقلید کند، دچار مکث یا تلاش‌های ناموفق می‌شود.

آپراکسی گفتاری اکتسابی (AOS - Acquired Apraxia of Speech)

این نوع آپراکسی در افرادی رخ می‌دهد که قبلاً مهارت‌های گفتاری طبیعی داشته‌اند اما به دلیل آسیب مغزی، سکته، ضربه به سر یا بیماری‌های عصبی مانند پارکینسون یا آلزایمر، توانایی برنامه‌ریزی و اجرای حرکات گفتاری را از دست داده‌اند.
افراد مبتلا به آپراکسی گفتاری اکتسابی ممکن است با چالش‌های زیر روبه‌رو شوند:

• مشکل در یافتن الگوی صحیح حرکت برای گفتار: فرد تلاش می‌کند که کلمه‌ای را بگوید اما عضلات گفتاری به‌درستی فرمان را اجرا نمی‌کنند.
• تغییر ناگهانی در روانی گفتار: گاهی صحبت فرد نسبتاً روان است، اما در لحظات دیگر دچار مکث‌ها و تلاش‌های مکرر برای تلفظ می‌شود.
• مشکل در شروع صحبت: افراد مبتلا ممکن است برای بیان یک کلمه‌ی ساده، چندین بار تلاش کنند و در نهایت آن را به‌درستی ادا نکنند.

دانستن اینکه فرد دچار آپراکسی گفتاری کودکان یا آپراکسی اکتسابی است، کمک می‌کند که درمان مناسب‌تری برای او در نظر گرفته شود. درمان این دو نوع آپراکسی متفاوت است و بسته به شدت و نوع اختلال، روش‌های خاصی برای بهبود مهارت‌های گفتاری فرد در نظر گرفته می‌شود. مراجعه‌ی زودهنگام به متخصص گفتار درمانی و انجام تمرینات منظم، کلید اصلی در کمک به افرادی است که با این چالش مواجه هستند.

علائم آپراکسی گفتاری

تصور کنید که کلمه‌ای را در ذهن خود به وضوح می‌دانید، اما زمانی که می‌خواهید آن را بیان کنید، دهانتان به درستی حرکت نمی‌کند و صدایی که انتظار دارید، از گلویتان خارج نمی‌شود. این تجربه‌ای است که افراد مبتلا به آپراکسی گفتاری روزانه با آن مواجه می‌شوند. این اختلال که نتیجه‌ی عدم هماهنگی مغز با عضلات گفتاری است، باعث می‌شود که فرد در برنامه‌ریزی و اجرای حرکات لازم برای تولید کلمات و جملات دچار مشکل شود.
علائم آپراکسی گفتاری بسته به شدت اختلال و نوع آن (کودکی یا اکتسابی) می‌تواند متفاوت باشد. اما برخی از نشانه‌های رایج این اختلال شامل موارد زیر هستند:

• تلاش مکرر برای گفتن کلمات: فرد ممکن است بارها سعی کند یک کلمه را بیان کند اما نتواند آن را به‌درستی تلفظ کند.
• عدم هماهنگی در گفتار: ممکن است کلمه‌ای را یک‌بار درست تلفظ کند اما در تلاش بعدی دچار خطا شود.
• مکث‌های طولانی یا تلاش برای پیدا کردن کلمات: افراد مبتلا معمولاً بین کلمات مکث می‌کنند یا به نظر می‌رسد که در تلاشند دهانشان را برای تلفظ آماده کنند.
• مشکل در تقلید صداها و کلمات: زمانی که از آن‌ها خواسته می‌شود کلمه‌ای را تکرار کنند، ممکن است دچار چالش شوند.
• گفتار نامفهوم و غیرروان: تلفظ کلمات ممکن است نامشخص باشد و فرد نتواند جملات خود را به‌طور واضح بیان کند.
• افزایش مشکلات گفتاری در شرایط استرس‌زا: استرس و اضطراب می‌توانند شدت مشکلات گفتاری را افزایش دهند.

آپراکسی گفتاری می‌تواند باعث کاهش اعتمادبه‌نفس، مشکلات ارتباطی و حتی انزوای اجتماعی شود. تشخیص زودهنگام این اختلال و مراجعه به متخصص گفتار درمانی، می‌تواند مسیر درمان را ساده‌تر کند و به فرد کمک کند تا مهارت‌های گفتاری خود را بهبود ببخشد. اگر شما یا فردی از اطرافیانتان چنین علائمی را تجربه می‌کنید، بهتر است برای بررسی‌های دقیق‌تر به یک متخصص مراجعه کنید.

علل آپراکسی گفتاری

توانایی صحبت کردن و تلفظ صحیح کلمات، نتیجه‌ی همکاری پیچیده‌ی مغز، عضلات دهان و زبان است. اما در افراد مبتلا به آپراکسی گفتاری، این هماهنگی دچار اختلال می‌شود. مغز آنچه را که باید بگوید، می‌داند، اما نمی‌تواند دستورات حرکتی لازم را برای بیان آن به درستی به عضلات ارسال کند. این مشکل می‌تواند از بدو تولد وجود داشته باشد یا در اثر آسیب‌های مغزی در دوران بزرگسالی ایجاد شود.

آپراکسی گفتاری کودکان (CAS) چگونه ایجاد می‌شود؟

در کودکان، دلیل دقیق آپراکسی گفتاری هنوز به‌طور کامل مشخص نیست، اما تحقیقات نشان می‌دهد که این اختلال معمولاً به دلیل ناهنجاری‌های عصبی در مسیرهای مغزی مرتبط با گفتار ایجاد می‌شود. برخی از کودکان ممکن است به دلایل ژنتیکی دچار این مشکل شوند، زیرا دیده شده که در برخی خانواده‌ها این اختلال شایع‌تر است. علاوه بر این، برخی شرایط پزشکی مانند اختلالات رشد عصبی و مشکلات مرتبط با تکامل مغز نیز می‌توانند در بروز این مشکل نقش داشته باشند.

چه عواملی باعث آپراکسی گفتاری اکتسابی (AOS) در بزرگسالان می‌شود؟

برخلاف کودکان، در بزرگسالان آپراکسی گفتاری معمولاً نتیجه‌ی آسیب‌های مغزی است. مهم‌ترین علل این نوع آپراکسی عبارت‌اند از:

• سکته مغزی: یکی از شایع‌ترین علل آپراکسی اکتسابی، سکته مغزی است. زمانی که بخش‌هایی از مغز که کنترل گفتار را بر عهده دارند دچار آسیب شوند، فرد ممکن است توانایی گفتاری خود را از دست بدهد یا دچار مشکل در تلفظ صحیح کلمات شود.
• ضربه‌ی مغزی: آسیب‌های ناشی از تصادف یا ضربه‌های شدید به سر می‌توانند به نواحی زبانی مغز آسیب بزنند و باعث بروز آپراکسی گفتاری شوند.
• بیماری‌های تحلیل‌برنده‌ی عصبی: برخی بیماری‌ها مانند پارکینسون، آلزایمر و ALS می‌توانند به مرور زمان باعث از بین رفتن ارتباطات عصبی در مغز شوند که بر مهارت‌های گفتاری تأثیر می‌گذارد.
• تومورهای مغزی: در برخی موارد، تومورهای مغزی که به نواحی مرتبط با گفتار فشار می‌آورند، می‌توانند منجر به آپراکسی گفتاری شوند.

چرا شناخت علت آپراکسی گفتاری مهم است؟

درک علت ایجاد آپراکسی گفتاری کمک می‌کند تا مسیر درمانی بهتری برای فرد انتخاب شود. در کودکان، مداخلات زودهنگام و گفتار درمانی مداوم می‌تواند تأثیر زیادی در بهبود توانایی‌های گفتاری داشته باشد. در بزرگسالان، بسته به علت ایجاد این اختلال، رویکرد درمانی می‌تواند شامل گفتار درمانی تخصصی، توان‌بخشی مغزی و در برخی موارد درمان دارویی برای کنترل شرایط زمینه‌ای باشد.
آپراکسی گفتاری چالشی است که می‌تواند بر کیفیت زندگی فرد و توانایی او در برقراری ارتباط تأثیر بگذارد. اما با تشخیص صحیح و مداخله‌ی مناسب، بسیاری از افراد می‌توانند توانایی گفتاری خود را تا حد زیادی بهبود ببخشند.

نحوه تشخیص آپراکسی

تشخیص آپراکسی گفتاری یکی از مهم‌ترین مراحل در مسیر درمان است. این اختلال، برخلاف مشکلات گفتاری دیگر، ناشی از ضعف عضلات نیست، بلکه به دلیل ناتوانی مغز در برنامه‌ریزی حرکات گفتاری ایجاد می‌شود. به همین دلیل، متخصصان گفتار درمانی برای تشخیص دقیق، نیاز به بررسی‌های عمیق و آزمون‌های متنوع دارند تا اطمینان حاصل کنند که مشکل فرد ناشی از آپراکسی است و نه سایر اختلالات گفتاری.
فرآیند تشخیص آپراکسی گفتاری معمولاً شامل چند مرحله‌ی کلیدی است:

• بررسی سابقه‌ی پزشکی و رشد زبانی: در ابتدا، گفتار درمانگر از والدین (در مورد کودکان) یا از خود فرد (در مورد بزرگسالان) درباره‌ی روند رشد زبانی، آسیب‌های احتمالی مغزی، یا هرگونه مشکل گفتاری در گذشته سوالاتی می‌پرسد.
• ارزیابی تولید صداها و هجاها: فرد باید کلمات و جملاتی را تکرار کند تا مشخص شود آیا در برنامه‌ریزی حرکات گفتاری مشکل دارد یا خیر. معمولاً در افراد مبتلا به آپراکسی، تلفظ یک کلمه در دفعات مختلف متفاوت خواهد بود.
• بررسی حرکات عضلات گفتاری: یکی از نشانه‌های بارز آپراکسی این است که عضلات دهان، زبان و فک سالم هستند، اما فرد قادر به هماهنگی صحیح حرکات آن‌ها برای تولید کلمات نیست. گفتار درمانگر این حرکات را در حین صحبت کردن بررسی می‌کند.
• تحلیل توانایی تقلید گفتاری: از فرد خواسته می‌شود کلمات و جملاتی را بعد از درمانگر تکرار کند. افرادی که به آپراکسی مبتلا هستند، معمولاً در تقلید حرکات گفتاری و گفتن کلمات جدید مشکل بیشتری دارند.
• بررسی روانی گفتار: آپراکسی می‌تواند باعث مکث‌های غیرعادی، تلاش‌های ناموفق برای بیان کلمات و گفتاری غیرروان شود. این ویژگی‌ها در هنگام مکالمه‌ی طبیعی و در موقعیت‌های مختلف بررسی می‌شوند.

تشخیص آپراکسی گفتاری نیاز به دقت و بررسی عمیق دارد، زیرا این اختلال می‌تواند با سایر مشکلات زبانی مانند دیس‌آرتری (ضعف عضلات گفتاری) یا آفازی (مشکلات زبانی ناشی از آسیب مغزی) اشتباه گرفته شود. بنابراین، اگر شما یا یکی از عزیزانتان علائمی از این اختلال را نشان می‌دهید، مراجعه به متخصص گفتار درمانی اولین و مهم‌ترین گام برای تشخیص و شروع درمان خواهد بود.

آیا آپراکسی درمان دارد؟ چگونه؟

آپراکسی گفتاری می‌تواند چالش‌های زیادی در برقراری ارتباط ایجاد کند، اما خبر خوب این است که با تمرین مداوم و گفتار درمانی مناسب، افراد مبتلا می‌توانند مهارت‌های گفتاری خود را تا حد زیادی بهبود ببخشند. این اختلال، برخلاف برخی مشکلات زبانی، به‌طور خودبه‌خود برطرف نمی‌شود و نیازمند مداخلات تخصصی است. اما با روش‌های درمانی مؤثر، فرد می‌تواند کنترل بیشتری بر حرکات گفتاری خود به‌دست آورد و کیفیت زندگی بهتری را تجربه کند.

درمان آپراکسی گفتاری شامل چه مراحلی است؟

1. گفتار درمانی متمرکز و منظم: مهم‌ترین و مؤثرترین روش درمان، گفتار درمانی است. جلسات درمانی معمولاً روی تقویت هماهنگی بین مغز و عضلات گفتاری تمرکز دارند. در این جلسات، فرد با تمرین‌های خاصی تلاش می‌کند الگوهای صحیح گفتاری را به‌تدریج جایگزین حرکات نامنظم و نادرست کند.
2. تمرینات حرکتی و تکراری: افراد مبتلا به آپراکسی معمولاً در تولید یک کلمه دچار تغییرات مکرر می‌شوند. برای حل این مشکل، تمرین‌های تکراری گفتاری تجویز می‌شود که در آن فرد بارها و بارها یک کلمه یا عبارت را با راهنمایی گفتار درمانگر تکرار می‌کند تا هماهنگی لازم میان مغز و عضلات گفتاری تقویت شود.
3. استفاده از روش‌های چندحسی: برخی از بیماران، به‌خصوص کودکان، با ترکیب حرکات دست، تصاویر بصری یا لمس دهان و صورت هنگام بیان کلمات، بهتر می‌توانند مهارت‌های گفتاری خود را بهبود ببخشند. این روش به مغز کمک می‌کند که مسیرهای عصبی گفتاری را بهتر تقویت کند.
4. ابزارهای کمکی ارتباطی: در مواردی که گفتار درمانی به‌تنهایی کافی نباشد، برخی بیماران می‌توانند از ابزارهای کمکی مانند برنامه‌های کامپیوتری مخصوص، دستگاه‌های تولید گفتار و حتی زبان اشاره برای برقراری ارتباط استفاده کنند. این ابزارها به فرد کمک می‌کنند تا در مواقع ضروری بتواند ارتباط خود را با دیگران حفظ کند.
5. تمرین‌های خانگی و حمایت خانواده: تمرین در خانه، به اندازه‌ی جلسات گفتار درمانی اهمیت دارد. خانواده‌ها می‌توانند با استفاده از تمرین‌های ساده مانند خواندن کتاب با صدای بلند، تشویق فرد به صحبت کردن آرام و واضح، و بازی‌های زبانی به پیشرفت بیمار کمک کنند. محیط حمایتی و تشویق مداوم، تأثیر زیادی در روند بهبودی دارد.

مغز انسان دارای توانایی فوق‌العاده‌ای به نام انعطاف‌پذیری عصبی است که به آن اجازه می‌دهد مسیرهای جدیدی برای انجام وظایف از دست رفته پیدا کند. با تکرار تمرین‌های صحیح و تقویت ارتباطات مغزی، بسیاری از افراد مبتلا به آپراکسی گفتاری می‌توانند توانایی‌های گفتاری خود را تا حد زیادی بازگردانند. بنابراین، هرگز نباید تصور کرد که این اختلال دائمی و غیرقابل درمان است. با تلاش، صبوری و کمک گرفتن از متخصصان، می‌توان مسیر بهبودی را طی کرد.

سوالات متداول

1. آیا آپراکسی گفتاری با لکنت زبان یکسان است؟
   خیر، در لکنت زبان، مشکل بیشتر مربوط به روانی گفتار است، اما در آپراکسی، مشکل در برنامه‌ریزی و اجرای حرکات گفتاری وجود دارد.
2. آیا کودکان مبتلا به آپراکسی بهبود پیدا می‌کنند؟
3. بله، با مداخله زودهنگام و گفتار درمانی مستمر، کودکان می‌توانند پیشرفت چشمگیری داشته باشند.
4. چه مدت طول می‌کشد تا فرد مبتلا به آپراکسی گفتاری بهبود یابد؟
   بسته به شدت اختلال و میزان تمرین، ممکن است ماه‌ها تا سال‌ها طول بکشد.
5. آیا دارویی برای درمان آپراکسی وجود دارد؟
   خیر، درمان آپراکسی بیشتر شامل تمرینات گفتاری و درمان‌های فیزیکی است.
6. آیا آپراکسی ارثی است؟
   در برخی موارد، عوامل ژنتیکی می‌توانند در بروز آپراکسی نقش داشته باشند.
7. آیا بیماران می‌توانند پس از سکته دوباره صحبت کنند؟
   بله، اما نیاز به تمرین مداوم و گفتار درمانی حرفه‌ای دارند.
8. آیا گفتار درمانی برای بزرگسالان نیز مؤثر است؟
   بله، گفتار درمانی برای تمام گروه‌های سنی قابل استفاده است.

راهی برای بهبود ارتباط و گفتار

آپراکسی گفتاری شاید در نگاه اول چالشی پیچیده و دشوار به نظر برسد، اما با تشخیص درست، تمرین‌های مداوم و همراهی متخصصان گفتار درمانی، می‌توان بر بسیاری از مشکلات آن غلبه کرد. افراد مبتلا به این اختلال، چه کودکان و چه بزرگسالان، می‌توانند با روش‌های درمانی مناسب، مهارت‌های گفتاری خود را تقویت کنند و ارتباطات بهتری با اطرافیان خود داشته باشند.
آنچه در روند درمان آپراکسی گفتاری اهمیت دارد، صبوری، استمرار در تمرین و حمایت محیط اطراف است. مغز انسان توانایی بالایی در یادگیری مجدد دارد و با تمرین‌های هدفمند و تخصصی، بسیاری از افراد می‌توانند توانایی‌های گفتاری خود را بازسازی کنند. پس اگر شما یا یکی از عزیزانتان با این مشکل روبه‌رو هستید، امیدتان را از دست ندهید و با کمک متخصصان، مسیری به سوی گفتاری روان‌تر و ارتباطی مؤثرتر بسازید.